Politietoezicht werkt op basis van de objectieve en de subjectieve pakkans, en de daaruit voortvloeiende sancties of maatregelen. De politiecontroles langs de weg bepalen de objectieve pakkans of handhavingsdruk [16]. Op grond van de handhavingsdruk en wat weggebruikers hierover in kranten lezen of van vrienden of kennissen horen, schatten zij in hoe groot de kans is dat ze betrapt zullen worden op een overtreding: dit is de subjectieve pakkans. Wanneer weggebruikers deze pakkans voldoende groot achten, zullen ze overtredingen vermijden.
Om de subjectieve pakkans voldoende groot te laten zijn, is het belangrijk dat controles met enige regelmaat gehouden worden, dat ze onvoorspelbaar, goed zichtbaar en moeilijk te omzeilen zijn, en dat ze gepaard gaan met de nodige publiciteit. Als de subjectieve pakkans groot genoeg is, is de preventieve werking van politietoezicht in het algemeen groter naarmate de zekerheid van straf groter is, de straf sneller volgt op de overtreding, en er meer publiek draagvlak is voor toezicht op de overtreding [16]. Elk van deze elementen vormt een schakel in de keten van verkeershandhaving.
De hoogte van de straf is slechts in beperkte mate van invloed op de preventieve werking van het toezicht. Uit onderzoek is bekend dat de hoogte van een straf veel minder belangrijk is voor het beïnvloeden van verkeersgedrag dan de pakkans. Ook is bekend dat de strafverhoging geen effect heeft op rijden onder invloed, waarschijnlijk omdat de bestaande straffen hiervoor al tamelijk hoog zijn. Lichtere overtredingen zoals te hoge snelheid, geen gordel en roodlichtnegatie, nemen wel wat af als straffen hoger worden, maar alleen op plekken waar de politie frequent controleert [17] (zie ook de vraag Helpt het verzwaren van straffen?).
Naast een preventief instrument is politietoezicht ook een selectie-instrument. Door het invorderen van het rijbewijs en ontzegging van de rijbevoegdheid, kunnen gevaarlijke bestuurders uit het verkeer geweerd worden (selectie), wat bijdraagt aan de veiligheid. Veelplegers maken slechts een klein deel uit van de totale populatie (minder dan een halve procent), maar ze zijn als bestuurders bij zes procent van de ongevallen betrokken [18] [19].
