Kunnen we een juiste houding, zelfinzicht en kalibratie aanleren in de rijopleiding?

Jonge automobilisten hebben een hoog ongevalsrisico. Dit komt mede doordat hogere-ordevaardigheden – hiermee bedoelen we vaardigheden zoals zelfinzicht en sociale weerbaarheid – bij jonge automobilisten nog volop in ontwikkeling zijn. Om het ongevalsrisico van jonge automobilisten te verlagen en de kwaliteit van de rijopleiding te vergroten, is een Nationaal Leerplan opgesteld waarin staat dat hogere-ordevaardigheden een plek zouden moeten krijgen in de rijopleiding B. In het SWOV-rapport ‘Hoe leren we jonge automobilisten veilig verkeersgedrag?’[1] staat beschreven dat het aanleren van houding ten opzichte van verkeersveiligheid, zelfinzicht en kalibratie (het afstemmen van de zwaarte van de rijtaak aan de eigen vaardigheden) niet eenvoudig is. Voor een implementatie van trainingen voor hogere-ordevaardigheden in de rijopleiding, hebben we onszelf de volgende vraag gesteld: Welke bestaande trainingen zijn geschikt voor het onderwijzen van hogere-ordevaardigheden in de Nederlandse rijopleiding?

We hebben ons daarbij beperkt tot de hogere-ordevaardigheden waar nog weinig over bekend is en die waarschijnlijk wel binnen de rijopleiding te bespreken zijn: houding ten opzichte van verkeersveiligheid, zelfinzicht en kalibratie.

Beperken van het aantal trainingen tot een shortlist

Om de onderzoeksvraag vraag te beantwoorden, hebben we een literatuuronderzoek gedaan naar artikelen die een training evalueren die gericht is op het aanleren van hogere-orde­vaardigheden aan jonge automobilisten. We hebben in een aantal stappen het aantal trainingen gereduceerd tot een shortlist van acht trainingen die gericht zijn op jonge automobilisten en die houding, zelfinzicht en kalibratie behandelen. Dit proces is samengevat in onderstaande afbeelding.

Samenvatting van het selectieproces om tot de shortlist te komen

De trainingen van de shortlist

Uit deze inventarisatie blijkt dat we geen training hebben kunnen vinden voor de hogere-orde­vaardigheden motivatie, houding, zelfinzicht en kalibratie die geschikt is voor implementatie aan het begin van de rijopleiding en een-op-een naar de Nederlandse situatie vertaald kan worden. De ene helft van de trainingen op de shortlist waren pre-drivertrainingen: trainingen gericht op jongeren voordat ze aan de rijopleiding beginnen. Deze trainingen waren veelal bestemd voor 16‑17-jarigen en deze doelgroep is net wat jonger, maar komt redelijk overeen met de doelgroep van leerlingen bij aanvang van de Nederlandse rijopleiding. De andere helft van de trainingen waren tweedefaserijopleidingen: trainingen voor jonge automobilisten die een aanvulling vormen op de initiële rijopleiding. Deze doelgroep staat wat verder af van de jongeren die aan de start van hun rijopleiding staan: ze zijn net wat ouder en beheersen de basisvaardigheden om auto te rijden. De trainingen van de shortlist en hun doelgroepen zijn hieronder weergegeven.

Life Awareness Workshop (LAW): Pre-drivers/middelbare scholieren
Terugkommoment: Tweedefaserijopleiding/beginnende bestuurders
DriveFit intervention: Pre-drivers/middelbare scholieren
RYDA: Pre-drivers/middelbare scholieren
Driver Training Research camp: Beperkt- of volledig-rijbewijsbezitters, vergelijkbaar met tweedefaserijopleiding
RACC's training program (NovEV): Tweedefaserijopleiding/beginnende bestuurders
Pre-Learner Licence Course (PLLC): Pre-drivers
Drive Xperience (NovEV): Tweedefaserijopleiding/beginnende bestuurders

Conclusie

We hebben op basis van deze acht bestudeerde trainingen potentiële elementen beschreven waaruit een training van de hogere-ordevaardigheden houding, zelfinzicht en kalibratie zou kunnen bestaan.

Motivatie en houding

Voor motivatie en houding stellen we voor om leerlingen een becommentarieerde rit (een rit waarbij de leerling tijdens het rijden vertelt waar hij op let bij het autorijden) te laten rijden op de weg of in een rijsimulator waarbij de leerlingen in verschillende situaties terecht kunnen komen. Een alternatief is om leerlingen te laten kijken naar de rit van een verder-gevorderde medeleerling of te laten kijken naar beeldmateriaal van autoritten in ingewikkelde verkeerssituaties. Na een van deze ervaringen kan in het groepje dat gezamenlijk heeft gereden, gediscussieerd worden over de ervaringen, met als doel de leerlingen te laten beseffen dat veilige verkeersdeelname meer is dan alleen de auto leren bedienen.

Zelfinzicht en kalibratie

Voor het trainen van zelfinzicht en daaruit voortvloeiend kalibratie hebben we een aantal mogelijkheden gezien bij het bespreken van de trainingen in dit rapport:

• Voorbereiding van elke rit. Een routine opbouwen waarbij je voor elke rit nadenkt over je eigen staat (vermoeidheid, emoties, middelengebruik, enzovoort), de omstandigheden (weersomstandigheden, moment van de dag, passagiers, enzovoort) en of het wel veilig is om op dat moment achter het stuur te gaan zitten. Dit kan je aan de orde stellen in een workshop en daarna door de leerlingen zelf toe te laten passen bij elke rijles, als onderdeel van de routine bij het starten van de rit.
• Zelfevaluatie na elke rit. Zelfevaluatie is iets wat je zou moeten oefenen zodat dat ook een routine wordt. Bij een workshop of start van de rijlessen kan dit toegelicht worden, met eventueel een digitaal formulier of dagboek dat hiervoor gebruikt kan worden. De leerling geeft na elke les aan wat hij vindt dat goed of slecht is gegaan, en hoe hij dat gaat verbeteren. De instructeur geeft hier feedback over. Zo krijgt de leerling een routine in het nadenken over het eigen autorijden dat hij kan vasthouden na de rijlessen.
• Actieplan opstellen. Een workshop kan eindigen met het maken van een actieplan om veilig aan het verkeer deel te nemen. Onderdeel van dit plan is het beschrijven in welke situaties het moeilijk zal zijn om je hieraan te houden en hoe je zorgt dat je dat dan toch doet. Het schrijven van een actieplan zal resulteren in zelfbedachte manieren om verleidingen te weerstaan en veilig rijgedrag te borgen, met voor de leerling behapbare momenten van zelfreflectie en mogelijkheden om onveilig gedrag te vermijden.

Het belang van herhaling en een goede trainer

Een belangrijk punt dat meerdere keren terugkwam bij het bestuderen van de trainingen is dat een enkel contactmoment niet voldoende is om langdurige gedragsverandering teweeg te brengen. Herhaling van de boodschap van een training in de rijlessen kan zorgen voor het inslijten van gedragspatronen (routine) ter voorbereiding en ter afsluiting van een rit.

Om de lesstof goed over te kunnen dragen, is het van belang dat de trainer zelf goed getraind is in de nieuwe manier van instrueren, en achter de methodiek en het doel van de training staat. Dit geldt voor de rijinstructeurs van reguliere rijlessen, maar er zullen ook trainers voor de nieuwe elementen van de rijopleiding gevonden en opgeleid moeten worden.

Aanbevelingen

Op basis van bovenstaande bevindingen en de conclusies van het SWOV-rapport ‘Hoe leren we jonge automobilisten veilig verkeersgedrag?’ kunnen we een aantal aanbevelingen doen. We adviseren het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat om een training, waarvan we hierboven een aantal elementen hebben geschetst, in het Nationaal Leerplan voor rijbewijs B op te nemen om de houding ten opzichte van verkeersveiligheid, en zelfinzicht en kalibratie te trainen. We verwachten dat dit bij aanvang van de rijopleiding het meeste effect zal hebben omdat deze vaardigheden ook bijdragen aan een effectiever leerproces. Daarnaast zijn jongeren bezig met het hun zelfbeeld en stimuleert de training van houding en kalibratievaardigheden deze ontwikkeling. Natuurlijk zal een nieuwe training eerst, voor de implementatie ervan, zorgvuldig getest moeten worden op effectiviteit, uitvoerbaarheid en draagvlak.

Daarnaast adviseren we om manieren te zoeken om ook de overige hogere-ordevaardigheden te vergroten bij jonge automobilisten. Wat betreft gevaarherkenning zal dit ook binnen de rijopleiding kunnen plaatsvinden in een aparte training waarbij ook aandacht wordt besteed aan het toepassen van de vaardigheden in het echte verkeer. Risico-inzicht en -beheersing past ook binnen de rijopleiding, maar het zal nog onderzocht moeten worden hoe dit er het beste uit kan zien. Sociale weerbaarheid is een vaardigheid die waarschijnlijk beter buiten de rijopleiding aan de orde kan komen. Hiervoor moet samengewerkt worden met andere ministeries zoals het ministerie van Justitie en Veiligheid, het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.

Bij het uitwerken van het nieuwe leerplan en een nieuwe training binnen de rijopleiding voor hogere-ordevaardigheden, zijn diverse stakeholders betrokken:

• Bij het implementeren van het nieuwe Nationaal Leerplan en de inbedding daarvan in het huidige rijbewijsstelsel, heeft het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat een coördinerende rol:
  • Het ministerie houdt toezicht op het afstemmen van diverse mogelijke maatregelen voor het verbeteren van de verkeersveiligheid van jonge automobilisten.
  • Het ministerie maakt in overleg met de stakeholders keuzes welke trainingen het uitproberen waard zijn.
  • Het ministerie denkt na hoe een training in de markt wordt gezet.
  • Het ministerie zet pilots op om te bepalen of de training effectief en haalbaar is en of er draagvlak is onder stakeholders.
  • Het ministerie monitort de pilot en stuurt zo mogelijk implementatie aan.
• Bij implementatie van een nieuwe training kan het CBR een rol spelen door naar manieren te zoeken om de hogere-ordevaardigheden aan de orde re laten komen in het praktijkexamen. Daarnaast wordt binnen het Nationaal Leerplan gedacht aan een minder grote nadruk op de twee toetsmomenten die het theorie- en praktijkexamen nu vormen door een vorm van portfolioleren op te zetten. Het CBR zal deze plannen samen met (de belangenbehartigers van) de rijscholen uit moeten werken en de eigen rol daarin moeten hervinden om het portfolioleren te realiseren.
• De Koepel Rijopleiding en Verkeerseducatie (KRV) vervult een rol in het verwoorden van de mening van de achterban naar het ministerie bij beslismomenten en het terugkoppelen van ontwikkelingen naar de achterban. Daarnaast kan ze een rol spelen in het nadenken over implementatie van nieuwe elementen van de praktijkopleiding die buiten rijlessen plaatsvinden en het portfolioleren.
• Een hogere-ordevaardighedentraining moet nog ontwikkeld worden. Afhankelijk van keuzes die het ministerie maakt, kunnen ontwikkelaars van trainingen aan de slag met het ontwikkelen van een training en deze in de markt zetten. Dit zal in samenwerking met rijscholen zijn.
• Rijscholen bepalen zelf of ze trainingen die los staan van de rijlessen zelf kunnen organiseren, of dat ze deze in willen huren bij een particuliere aanbieder. Als ze ervoor kiezen om dit zelf te organiseren, dan zullen ze hier trainers voor aan moeten nemen of rijinstructeurs extra moeten opleiden. Ze moeten hun rijinstructeurs stimuleren om aan de eisen voor de nieuwe stijl van opleiden te voldoen en hiertoe trainingen te volgen. Ook zal er een cultuur moeten worden gecreëerd binnen de rijschool waarin het gedachtegoed van de training centraal staat.
• Het instituut voor theorie- en praktijkexamens voor professionals in de mobiliteitsbranche IBKI zal diverse profielen moeten maken van de vaardigheden die trainers en rijsinstructeurs nodig hebben voor diverse rollen binnen de rijopleiding en lespakketten hiervoor moeten ontwikkelen en aanbieden.
• Voor rijinstructeurs zal binnen het nieuwe Nationaal Leerplan veel veranderen. Ze zullen zich bij moeten scholen en de nieuwe manier van lesgeven moeten omarmen om het ook daad­werkelijk een succes te laten worden. Zij zijn de cruciale factor om een nieuwe rijopleiding effectief te laten zijn: hun inzet is de bepalende factor voor het slagen van de opzet van de nieuwe rijopleiding. Het is dus van groot belang om te investeren in de opleiding van de rijinstructeurs, te luisteren naar weerstanden die er zijn voor een mogelijke nieuwe rijopleiding en de rijinstructeurs mee te laten denken over de implementatie van het nieuwe leerplan.