Ouderen hebben een verhoogd risico op ongevallen met de fiets. Het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat (I&W) heeft daarom in 2018 de aanpak Doortrappen ontwikkeld, die is gericht op ouderen (60+) en is bedoeld om ouderen zo lang én veilig mogelijk op de fiets te houden.
Belangrijkste resultaten
Doortrappen heeft geleid tot de volgende resultaten, die we beschrijven aan de hand van de pijlers van het RE-AIM model (bereik, effectiviteit, adoptie, implementatie en borging):
Bereik - Uit de resultaten blijkt dat het de grote meerderheid van de gemeentelijke coördinatoren goed of redelijk lukt om de doelgroep te bereiken. Volgens de lokale partners ligt de grootste uitdaging bij het bereiken van de groep ouderen die (nog) niet meedoet, maar hier wel baat bij zou kunnen hebben.
Effectiviteit - Deelnemers van Doortrappen-activiteiten zijn overwegend positief over hun deelname. De ouderen waren met name enthousiast over de praktische tips die zij kregen. Deze tips konden zij direct toepassen op of aan de fiets en zorgden bij een meerderheid van hen voor een veiliger gevoel in het verkeer. Het belang van een goede sfeer en de sociale contacten kwam duidelijk naar voren in de interviews en werd door veel deelnemers benoemd als belangrijke opbrengst van de activiteit. Het programma Doortrappen heeft als doel dat de oudere fietser zich ontwikkelt van ‘onbewust van zijn/haar fietsgedrag’ tot een ‘ambassadeur van fietsveiligheid’. Om dit te illustreren is een ‘klantreis’ ontwikkeld die dit proces in acht stappen visualiseert. Op basis van de ervaringen die de deelnemers hebben gedeeld lijken zij zich niet bewust van de klantreis. Uit de ervaringen is echter wel op te maken dat zij verschillende stappen uit de klantreis onbewust doormaken.
Adoptie - Het aantal deelnemende gemeenten aan Doortrappen is sinds de start in 2018 sterk gegroeid. De manier waarop Doortrappen wordt gestart binnen gemeenten lijkt gelijk te blijven. Uit interviews met kwartiermakers blijkt dat zij de ondersteuning vanuit het landelijke programmabureau als waardevol en onmisbaar zien. Belemmeringen zijn vooral de onbereidheid van gemeenten of lokale partners om samen te werken en gebrek aan capaciteit binnen een gemeente. De lokale partners pleiten voor meer uitwisseling tussen lokale partners en gemeentelijke coördinatoren om plannen en haalbaarheid op elkaar af te stemmen. Er wordt volgens hen nog teveel ingezet op kant-en-klare plannen vanuit de provincie, terwijl zij meer efficiëntie zien in plannen op maat per gemeente, waarbij ingespeeld kan worden op de behoefte van de lokale doelgroep.
Implementatie - Veel gemeentelijke coördinatoren zijn aangesteld vanuit de gemeente. Opvallend is dat in 2021 bijna drie kwart van hen werkzaam is vanuit de sector sport en bewegen. In 2020 was dit nog een op de drie en waren coördinatoren vaker aangesteld vanuit de sector verkeer en vervoer. De coördinatoren geven aan dat bewustwording over fietsveiligheid en het mobiel houden van ouderen, net als in 2020, de belangrijkste doelstellingen zijn. Opvallend is dat steeds meer aandacht uitgaat naar het sociale aspect van Doortrappen. Het laat zien dat de doelstelling van Doortrappen breder is (geworden) dan alleen het terugdringen van het aantal fietsongevallen.
Een belangrijke belemmerende factor voor coördinatoren bij zowel het starten als het uitvoeren van Doortrappen was de coronacrisis en bijbehorende maatregelen. Dit was in 2020 ook de belangrijkste beperkende factor, maar het lijkt erop dat de coördinatoren zich in 2021 beter konden aanpassen aan de situatie, onder andere door het organiseren van activiteiten in aangepaste vorm.
Borging - In drie kwart van de deelnemende gemeenten maakt Doortrappen deel uit van gemeentelijk beleid. Dit is vergelijkbaar met de situatie in 2020. In bijna alle provincies en vervoerregio’s die deelnemen aan Doortrappen is het programma opgenomen in het provinciaal beleidsplan. De kwartiermakers benadrukken het belang van de betrokkenheid van het ministerie van I&W bij de uitvoering van Doortrappen. Veel twijfelende partijen (gemeenten, lokale partners) gaan volgens de kwartiermakers namelijk overstag bij het horen van het ministerie als opdrachtgever. Om Doortrappen als programma te kunnen behouden is het volgens de kwartiermakers van belang dat het ministerie van I&W (vooralsnog) aan Doortrappen verbonden blijft.
Aanbevelingen
Bereik de hele doelgroep: differentieer bij fietsactiviteiten
Hoewel coördinatoren aangeven dat het bereiken van ouderen doorgaans goed lukt, bestaat er twijfel of wel werkelijk de ouderen worden bereikt die terughoudend zijn met fietsen en wellicht het meeste baat hebben bij deelname. Differentiatie bij activiteiten (bijvoorbeeld groepsgrootte, fietsafstand) kan helpen om die ouderen te bereiken die angstig zijn op de fiets of een beperkte conditie hebben.
Effectiviteit: deel praktische tips met deelnemers
De deelnemers gaven aan veel baat te hebben bij de praktische tips die zij ontvingen. De tips kunnen variëren van hulpmiddelen om te installeren op de fiets en aanpassingen aan de fiets tot de keuze van fietsmomenten en fietsroutes. Een situatie schetsen waarbij de hulpmiddelen of aanpassingen van pas komen, kan tot de verbeelding van de deelnemers spreken en daarmee bijdragen aan het overtuigen.
Creëer ruimte voor sociaal aspect
Uit zowel het huidige als het voorgaande onderzoek komt naar voren dat een positieve insteek, waarbij de nadruk niet enkel op fietsveiligheid ligt, maar ook op het sociale aspect, het effectiefst lijkt. Creëer daarom ruimte in het programma voor ontmoeting.
Effectiviteit van activiteiten: zet in op de juiste risicofactoren
Risicofactoren voor fietsongevallen die specifiek voor ouderen gelden zijn fietsen bij lage snelheid, tegen een obstakel botsen of van de weg afraken en links afslaan. Binnen Doortrappen-activiteiten kan hier specifiek aandacht aan worden besteed om het risico op ongevallen te verlagen. Dit kan bijvoorbeeld door het goed afstellen van het zadel (niet te hoog), promotie van goede fietsverlichting en het gebruik van een achteruitkijkspiegel.
‘Afkijken’ bij andere gemeenten: stimuleer gebruik van registratietool
Vanuit de gemeentelijke coördinatoren bestaat de behoefte aan meer handvatten en bruikbare tips voor activiteiten. In 2021 is de registratietool ontwikkeld, waarin coördinatoren uitgevoerde activiteiten kunnen registreren en beschrijven. Hoewel de registratietool wordt gebruikt, is het overzicht van activiteiten nog beperkt. Door de snelle groei van het aantal deelnemende gemeenten is het belangrijk om het bestaan en de functie van de registratietool (inspiratiebron en faciliteren van samenwerking) blijvend onder de aandacht te brengen en gebruik te stimuleren.
Borging: onderzoek hoe je Doortrappen verankert in de gemeente
Hoewel Doortrappen in de meerderheid van de gemeenten en provincies onderdeel uitmaakt van gemeentelijk of provinciaal beleid, lijkt de inzet op borging van het programma in veel gemeenten nog beperkt. Zowel coördinatoren als kwartiermakers besteden hier relatief weinig aandacht aan en leunen zwaar op de ondersteuning vanuit het landelijke programmabureau. Bij de toekomstige monitoring van het programma moet nadrukkelijk aandacht worden besteed aan de mogelijkheden en knelpunten voor de borging op langere termijn.
Fietsveiligheid en gezondheid: verzorg de landelijke borging vanuit meerdere ministeries
Het doel van Doortrappen is niet alleen om de fietsveiligheid onder ouderen te verbeteren, maar ook om ouderen zo lang mogelijk op de fiets te houden. Met de potentiële bijdrage die het programma levert op het gebied van gezondheid, welzijn en zelfstandigheid onder ouderen zou borging binnen het ministerie van VWS (naast het ministerie van I&W) het programma verder kunnen versterken. Binnen het ministerie van VWS is fietsen onder ouderen een belangrijk thema, dat onder andere aansluit bij het behalen van de beweegrichtlijnen en de doelstellingen van het Preventieakkoord.
