Zelfrechtvaardiging bij automobilisten : een rapportage van een literatuurstudie. In opdracht van het Directoraat-Generaal Rijkswaterstaat, Adviesdienst Verkeer en Vervoer AVV.

De problemen van het autogebruik nemen toe met de jaren. De bereikbaarheid van steden wordt sterk verminderd door files op de weg en het milieu wordt aangetast door de uitstoot van C02 en zware metalen. Vanwege deze problemen probeert de overheid selectief autogebruik te bevorderen. Verschillende beleidsmaatregelen hebben echter niet kunnen leiden tot een vermindering van het autogebruik. Postbus-51 spotjes, carpoolstroken en financiële prikkels (het kwartje van Kok') hebben nauwelijks effect gesorteerd. In verschillende recente onderzoeken worden aanwijzingen gevonden dat processen van zelfrechtvaardiging een rol zouden kunnen spelen bij het geringe effect van autobeperkende beleidsmaatregelen. Onder zelfrechtvaardiging wordt het verschijnsel verstaan dat mensen die niet in staat of niet bereid zijn hun gedrag te veranderen, hun cognities aanpassen aan het huidige gedrag (vergelijk Aronson, 1995). Zo werden in een onderzoek van Van Vugt, Van Lange, Meertens & Joireman (in druk) aanwijzingen gevonden voor het optreden van zelfrechtvaardigingsprocessen als gevolg van het introduceren van een carpoolwisselstrook. Alleenrijders, die elke dag (in de file) langs de carpoolstrook reden, bleken de voordelen van het carpoolen (gezellig, goedkoop) veel minder belangrijk en de voordelen van het alleenrijden (flexibel) veel belangrijker te gaan vinden na de introductie van de strook. Hier komt dus duidelijk naar voren dat mensen hun attitude en niet hun gedrag bijstellen als gevolg van een overheidsmaatregel. Het probleem is dat als zelfrechtvaardiging veelvuldig optreedt beleidsmaatregelen niet zullen leiden tot de beoogde gedragsveranderingen, maar tot veranderingen in cognities. Processen van zelfrechtvaardiging kunnen dus het overheidsbeleid met betrekking tot het stimuleren van selectief autogebruik ondermijnen. Vanwege het belang van dit onderwerp heeft het ministerie van V & W de Universiteit Maastricht (vakgroep Gezondheidsvoorlichting) opdracht gegeven een onderzoek te verrichten naar zelfrechtvaardigingsprocessen bij automobilisten. Dit onderzoek moet meer inzicht bieden in de omstandigheden waaronder zelfrechtvaardiging zich voordoet. Daarnaast moet het onderzoek licht werpen op de mate waarin zelfrechtvaardigingsprocessen het beleid, dat gericht is op het selectief autogebruik, kunnen ondergraven. Deze rapportage bevat een verslag van de eerste fase van dat onderzoek, te weten een literatuurstudie. Het doel van deze literatuurstudie was om te inventariseren wat er al bekend is over zelfrechtvaardiging bij automobilisten, onder welke omstandigheden zelfrechtvaardiging kan optreden en welke verschillende vormen zelfrechtvaardiging aan kan nemen. Gezocht werd naar literatuur op het raakvlak van zelfrechtvaardiging en automobiliteit. Hiertoe werd gebruik gemaakt van verschillende cd-rom bestanden, te weten PSYCHLIT (overzicht van psychologische literatuur) en INFORIJK (deel 2, VWS; een overzicht van literatuur met betrekking tot verkeer en vervoer). Verder werd er gebruik gemaakt van PICA-bestanden (overzicht van boeken en tijdschriften van een grote hoeveelheid Nederlandse bibliotheken), van de bibliotheek van de vervoersacademie te Venlo, en van verschillende psychologische handboeken over zelfrechtvaardiging/cognitieve dissonantie. In deze rapportage wordt een overzicht gegeven van de bevindingen van de literatuurstudie. De opbouw van het rapport is als volgt: eerst zal er een overzicht worden gegeven van algemene theorieën over zelfrechtvaardiging. Daarna zal specifiek worden ingegaan op de literatuur op het raakvlak van zelfrechtvaardiging en autogebruik. Vervolgens zal een overzicht worden gegeven van de verschillende vormen waarin zelfrechtvaardiging bij automobilisten tot uiting kan komen. Deze rapportage zal worden besloten met een paragraaf met discussie en conclusies. (Author/publisher)